Instytucja
Uniwersytet Jana Kochanowskiego
ul. Żeromskiego 5, 25-369 Kielce
Stacja Monitoringu Instytut Geografii i Nauk o Środowisku na Świętym Krzyżu
Adres i kontakt
Stacja Monitoringu Instytut Geografii i Nauk o Środowisku
ul. Uniwersytecka 7, 25-406 Kielce
(woj. świętokrzyskie)
Tel: 41 349 64 27, fax. 41 349-64-18
Kierownik Stacji
prof. UJK dr hab. Rafał Kozłowski
Lokalizacja Stacji
Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Łysogóry jest zlokalizowana na obszarze Świętokrzyskiego Parku Narodowego, na Wyżynie Środkowomałopolskiej w Krainie Gór Świętokrzyskich, 50o53 N i 21o02 E na wysokości 513,5 m n.p.m., w krajobrazie gór średnich i niskich.
Charakterystyka zlewni badawczej ZMŚP
Stacja Bazowa ZMŚP Łysogóry znajduje się na terenie zlewni leśno-rolniczej I rzędu na stoku północnym Łyśca w głównym masywie Łysogór. Leśną część tej zlewni podzielono na 3 strefy wysokościowe (Jóźwiak 2001):
– wierzchowinową, powyżej 500 m n.p.m., ze średnimi opadami rocznymi powyżej 850 mm, na stoku długości około 395 m, z znacznymi spływami powierzchniowymi podczas roztopów i opadów, w czasie okresów bezodpływowych z śródglebowymi odpływami tranzytowymi;
– stokową od 500 do 340 m n.p.m. , z średnimi opadami rocznymi od 850 do 800 mm na stoku długości około 705 m, z krótkotrwałymi odpływami powierzchniowymi podczas roztopów i opadów, tu dominują tranzytowe odpływy wód śródglebowych tworzące liczne lokalne lustra wód stokowych;
– podnóża stoku od 340 do 300 m n.p.m. z opadami rocznymi od 800 do 700 mm, w pasie występowania źródeł na stoku o długości około 100 m dostarczających wód do licznych potoków górskich dopływających do rzeki Pokrzywianki;
Duża różnorodność skał macierzystych gleb i odrębny styl rzeźby regionu Gór Świętokrzyskich, ukształtowane od paleozoiku do czwartorzędu, warunkują niepowtarzalność pokrywy glebowej tego regionu w porównaniu z innymi obszarami Polski. W Górach Świętokrzyskich dominują gleby wytworzone ze zwietrzelin i osadów czwartorzędowych różnego wieku, składu mineralogicznego i uziarnienia w seriach plejstoceńskich pokryw stokowych, osadów fluwialnych, morenowych i eolicznych, zazębiających się z deluwiami i zwietrzelinami powstającymi na miejscu. Na grzbietach pasma łysogórskiego znajdują się fragmenty trzeciorzędowych i plejstoceńskich powierzchni denudacyjnych, zlokalizowane na wysokościach 300 – 380 m, 520 – 550 m i 570 – 600 m n.p.m., uzależnione głównie od ich budowy geologicznej.
W górskiej pokrywie glebowej znajdują się gleby litogeniczne (niestrefowe)z dominującymi cechami materiału skalnego, gleby autogeniczne z profilem zróżnicowanym na sekwencje poziomów pod wpływem biotycznych i klimatycznego czynników, zaliczane do gleb strefowych i piętrowych oraz gleby semihydrogeniczne, hydrogeniczne i napływowe, należące do śródstrefowych o genezie uzależnionej od dominującego wpływu czynnika wody ze specyficznymi zbiorowiskami roślinnymi.
Typ krążenia wody na obszarze głównego masywu Łysogór, na którego północnym stoku jest zlokalizowana Stacja Bazowa jest szybki. Związany jest on z silnym nachyleniem stoku, z częstymi opadami, słabą przepuszczalnością pokryw soliflukcyjnych zbudowanych z glin pyłowych na terasach krioplanacyjnych oraz dobrą przepuszczalnością ciągłych pokryw gołoborzy. Odpływ rzeczny jest typu niwalnego, ze średnim odpływem miesiąca wiosennego marca lub kwietnia przekraczającym 180 % średniego odpływu rocznego i znaczną przewagą zasilania powierzchniowego.
Centralna część Gór Świętokrzyskich, na terenie której znajduje się SB Łysogóry, wyróżnia się wśród sąsiadujących regionów indywidualizmem klimatycznym wyznaczonym przez wiele cech. Między innymi należą do nich: sumy rocznych opadów wyższe od 700 mm, średnie roczne temperatury niższe od 7oC, średnie temperatury powietrza w styczniu niższe od -4oC, średnie temperatury powietrza lipca niższe od 17,5oC, średni czas trwania lata termicznego krótszy od 90 dni, średni czas trwania zimy termicznej liczący ponad 100 dni, średnie sumy parowania terenowego ponad 450 mm (Paszyński, Niedźwiedź 1991), średni roczny maksymalny zapas wody w pokrywie śnieżnej ponad 75 mm.
Pokrycie terenu stanowią głównie lasy 78,78% i użytki rolne 19%, na które składają się grunty orne 13,94%, trwałe użytki zielone 3,52% oraz sady 1,54%. Pokrycie terenu stanowią także zabudowania (0,88%) i zadrzewienia (1,35%).
Obszar Stacji Bazowej ZMŚP Łysogóry wyniesiony w stosunku do otoczenia od 100 do 300 m znajduje się pod wpływem zarówno lokalnych jak i zdalnych immisji przemysłowych i transportowych, szczególnie z kierunków dominujących zachodnich oraz południowo zachodnich wiatrów (Jóźwiak 2001, 2009, Jóźwiak i in. 2006).
Pod wpływem depozycji suchej, wilgotnej i mokrej środowisko przyrodnicze zlewni badawczej ZMŚP znajduje się w fazie różnokierunkowych, zaawansowanych i mających cechy narastających przemian ewolucyjnych. Źródłami bezpośrednimi części zanieczyszczeń powietrza, mierzonych w Stacji Bazowej, są elektrownie, ciepłownie, zakłady przemysłowe, gospodarstwa domowe i komunikacja. Oprócz lokalnych emitorów do odległości 50-100 km istotny wpływ na stan kontaminacji powietrza atmosferycznego w całym regionie świętokrzyskim, według A.Toffela i K.Wolskiego (1996), mają odległe ośrodki miejsko-przemysłowe. Do nich należą przede wszystkim Górnośląski Okręg Przemysłowy i dalekosiężna silna migracja zanieczyszczeń z Ostrawsko-Karwińskiego Okręgu Przemysłowego w Czechach.
Program ZMŚP
Od 1994 roku, w reprezentatywnej zlewni I rzędu realizowany jest program pomiarowy ZMŚP dotyczący funkcjonowania środowiska przyrodniczego, zarówno pod względem abiotycznym jak i przyrody ożywionej:
– meteorologia
– zanieczyszczenia powietrza
– chemizm opadów atmosferycznych
– chemizm opadu podkoronowego
– chemizm spływu po pniach
– metale ciężkie i siarka w porostach
– metale ciężkie i siarka w mchach
– gleby
– chemizm roztworów glebowych
– wody podziemne
– opad organiczny
– wody powierzchniowe – rzeki
– wody powierzchniowe – jeziora
– hydrobiologia rzek- makrofity i ocena hydromorfologiczna koryta rzecznego
– struktura i dynamika szaty roślinnej (powierzchnie stałe)
– monitoring gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia – rośliny
– uszkodzenia drzew i drzewostanów
– zmiany pokrycia terenu i użytkowania ziemi
– świadczenia geoekosystemów
– modelowanie zmian bilansu wodnego i biogeochemicznego dla zlewni reprezentatywnych ZMŚP
W Stacji Monitoringu realizowany jest ponadto program specjalistyczny dotyczący funkcjonowania geoekosystemu w warunkach silnej presji alkalicznej, która występuje w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich.. W Górach Świętokrzyskich w wyniku antropopresji dochodzi do dwóch przeciwstawnych procesów: zdalnej kwaśnej immisji w centralnej części Gór Świętokrzyskich i mającej charakter lokalny, trwającej od 1975 roku silnej alkalizacji w południowo-zachodniej części gór. Pierwszy rodzaj antropopresji jest objęty monitoringiem w ramach SB Łysogóry, drugi objęty jest programem specjalistycznym stacji. Programy te realizowane są od 1994 roku.